Eski Yozgat–Sungurlu yolu üzerinde, yoldan yaklaşık 1,5 metre aşağıda inşa edilen cami, mimarisi ve tarihi geçmişiyle bölgedeki en önemli kültürel miraslardan biri olarak öne çıkıyor.
Cami, H.1202 / M. 1788 yılında, Çapanoğlu Süleyman Bey’in vekilharcı Hacı Ahmet Ağa adına Cevahir (Cevheri) Ali Efendi tarafından yaptırılmıştır. Yapının harime giriş kapısında yer alan kitabe, bu bilgiyi doğrulamaktadır. Camii, başlangıçta külliye olarak planlanmış ancak zamanla mektep kısmı yıkılmıştır.
Dikdörtgen planlı, kırma çatılı ve kâgir duvarlardan inşa edilen camii, çevresinde sarı kesme taşlardan yapılmış bir avlu duvarına sahiptir. Avluya batı ve doğudan yuvarlak kemerli kapılardan giriş yapılır. Avlunun doğusundaki kapıdan, 6 basamaktan oluşan merdivenle camiye inilir. Yapının kuzeydoğusuna yapışık olarak yer alan minaresi, beyaz kesme taştan yapılmış olup, tipik armudi topuklu, çokgen gövdeli bir yapıdır.
Camiye geçiş ise son cemaat yerinden yapılır. Siyah, beyaz ve kırmızı mermerden yapılmış yuvarlak kemerli kapı ile harime girilir. Harim kısmının mihrap duvarı güney ekseninde yer alırken, minber ise mihrabın batısında ahşap olarak yapılmıştır.
İç mekanda ahşap işçilik ve kalem işi süslemeler oldukça dikkat çekici. Her duvarda iki tane dikdörtgen pencere ve üst pencereleri bulunmaktadır. Harimin kuzeyindeki mahfil, dıştan çift katlı bir son cemaat yeri oluşturmuş. Mahfilin desteği ise iki büyük ahşap direkle sağlanmış. Mahfile, harimin kuzeybatı köşesindeki merdivenle çıkılır. Ayrıca, mahfilin orta kısmı balkon gibi güneye doğru çıkıntı yapar.
Tavan ise çift sıra kasetli olup, profillerin üzeri oymalı ve kalem işçiliğiyle bezenmiştir. Bu profillerde bitkisel ve geometrik motifler yer alırken, tavan göbeğinde çam kozalağına benzeyen bir sarkıt bulunmaktadır. Minberin korkulukları ise kafes oyma tekniğiyle yapılmıştır. Harim kısmındaki en güzel ahşap süslemelerden biri ise vaiz kürsüsünde görülmektedir.
Cami dışındaki süslemeler genellikle minimaldir. Minare, kare kaideli, çokgen gövdeli ve soğan biçimli topuklu olup, kademeli silmeli şerefesiyle dikkat çeker. Minarenin kuzey dibine Cevahir Ali Efendi, kendisi için bir mezar yaptırmış; ancak İstanbul’da vefat etmesi nedeniyle yerine Hacı Osman Ağa gömülmüştür. Mezarı üzerine, baş taşına Cevahir Ali Efendi’nin adı ve vefat tarihi yazılmıştır.
Cevahir Ali Efendi Cami, tarihi ve mimari açıdan büyük bir öneme sahip olup, Yozgat’ın kültürel mirasını yaşatan önemli bir yapıdır. Hem iç hem de dış süslemeleri, minaresi ve özgün yapısıyla bölgeye ziyaretçi çeken cami, Osmanlı döneminin sanat anlayışını günümüze taşımaktadır. Bu değerli mirasın korunması, hem geçmişimize sahip çıkmak hem de gelecek nesillere aktarmak adına büyük bir önem taşımaktadır.
