Cengiz Han, 13. yüzyılın en ünlü savaşçılarından biri olarak bilinir ve tarihin en geniş kara imparatorluklarından birini kurmuştur. 1206 yılında kurulan Moğol İmparatorluğu, Asya'nın büyük bir kısmını ve Avrupa'nın bir kısmını kapsıyordu. Ancak, Cengiz Han hakkında mevcut bilgiler oldukça sınırlıdır. Ecole de Louvre'den Profesör Jean-Paul Roux, Cengiz Han'ın fiziksel görünümü hakkında kesin bir bilgi bulunmadığını belirtmiştir. Bunun nedeni, Cengiz Han'a ait herhangi bir çizim veya portrenin günümüze ulaşmamış olmasıdır. Ayrıca, Cengiz Han'ı resmeden eserler, ya onun ölümünden çok sonra yapılmış ya da döneminde yaşamalarına rağmen onu tanımayan sanatçılar tarafından çizilmiştir.
Moğolların yazı sistemi, Uygurların fethedilmesinden sonra ortaya çıkmıştır, bu yüzden Moğol İmparatorluğu'na dair pek az yazılı belge mevcuttur. Günümüze ulaşan belgelerin büyük bir kısmı da yabancı kaynaklar tarafından hazırlanmıştır. Moğolların Gizli Tarihi, Cengiz Han'ın ölümünden uzun süre sonra anonim olarak yazılmış önemli bir eserdir.
CENGİZ HAN HANGİ TARİHLER ARASINDA YAŞADI?
Cengiz Han'ın doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, tarihçiler M.S. 1160 civarını işaret etmektedir. Ölümü ise Ağustos 1227'de Tangutlara karşı düzenlediği bir sefer sırasında gerçekleşmiştir. Ölüm nedeni muhtemelen hıyarcıklı veba olarak belirtilmektedir.
ERKEN YAŞAMI VE EVLİLİĞİ
Cengiz Han, doğduğunda Moğolistan birçok ayrık kabile tarafından yönetiliyordu. Hindistan'daki Aligarh Müslüman Üniversitesi'nden Profesör Syed Anwarul Haque Haqqi, Temuçin'in babası Yesüge'nin 40.000 aileyle liderlik yaptığını belirtmiştir. Moğolistan'da yaygın olan bir gelenek gereği Temuçin'in annesi Hoelun, babasının klanının ele geçirilmesiyle Yesüge ile evlenmiştir. Bu zaferi kutlamak amacıyla çocuklarına Temuçin adını koymuşlardır. Temuçin, 1206 yılında Moğol İmparatorluğu'nu kurarak "Cengiz Han" unvanını almış ve Birleşik Moğol Devleti'nin hükümdarı olmuştur.
Temuçin'in erken yaşamı hakkında fazla bilgi bulunmamakla birlikte, zamanla sert bir kişiliğe büründüğü ve bozkırın zorlu yaşamına adapte olduğu belirtilmektedir. Henüz 9 yaşındayken Dai Sechen adlı Jungirat kabilesinin başı olan 10 yaşındaki Börte ile nişanlanmıştır. Temuçin, babasının vefatından sonra diğer kabilelerin desteğini kaybetmiş ve 14 yaşındayken kardeşi Bekter'i bir anlaşmazlık sonucunda öldürmüştür. Börte ile evlenmiş ve 1200 yılında Tuğrul ile birlikte Tatarları mağlup etmiştir. Ancak Tuğrul'la aralarında çıkan anlaşmazlık sonucu Tuğrul öldürülmüştür.
CENGİZ HAN'IN SEFERLERİ VE YÖNETİM REFORMLARI
1206 yılı itibarıyla Moğolistan'ın büyük bir bölümü Temuçin'in kontrolüne girmiştir. Cengiz Han, Jin hanedanına karşı düzenlediği seferle Çin'in kuzeyini ele geçirmiştir. Singapur Ulusal Üniversitesi'nden Prof. Jinping Wang, 1234'te Kuzey Çin'in nüfusunun savaşlar nedeniyle üçte bir oranında azaldığını yazmıştır. Cengiz Han, batıya yönelerek Orta Asya'ya ilerlemiş ve 1219 yılında Harzemşahlar'a karşı bir fetih düzenlemiştir. Bu savaşın küresel karbondioksit emisyonunda küçük bir düşüşe neden olduğu belirtilmektedir. Moğolların savaşlardaki avantajı, atlı birlikler ve kompozit yayların manevra kabiliyetinden kaynaklanmaktadır.
Cengiz Han, imparatorluğunu genişletirken devlet yönetiminde ve organizasyonlarda yenilikler yapmıştır. Columbia Üniversitesi'nden Yardımcı Doçent Morris Rossabi, Cengiz Han'ın fethettiği topraklarda sofistike bir devlet yapısı ve vergi sistemi kurduğunu belirtmiştir. Ayrıca, bir yasa ve yönetmelik sistemi geliştirmiştir. Cengiz Han, askerlerine savaşlarda zanaatkarlara zarar vermemelerini ve din adamlarına dokunmamalarını emretmiştir. Kendisi Moğol Şamanizmi'ne inanmıştır.
ÖLÜMÜ VE MEZARI
Cengiz Han, 1227 yılında Tangutlara karşı düzenlediği bir sefer sırasında ölmüştür. Mezarı ise henüz bulunamamıştır ve o döneme ait kayıtlar mezarın yeri hakkında bilgi vermemektedir. Ölümünden sonra oğlu Ögeday, Moğol İmparatorluğu'nun başına geçmiş ve 1241 yılında ölene kadar hüküm sürmüştür. Ancak, Moğollar birleşik kalamamış ve 1259'da Möngke Han'ın ölümünden sonra iç savaş sonucu parçalanmıştır.
